⏪پشت پردهیک قرن روابط ایران و آمریکا/ تاریخ مذاکره در سکوت
◀پشت پردهیک قرن روابط ایران و آمریکا/ تاریخ مذاکره در سکوت
⬅مروری بر تاریخ پرفراز و نشیب رابطه ایران و آمریکا به مناسبت ۱۳ آبان؛همه دست دادنهای پشت و پس پرده ایران و آمریکا / از ماجرای بمباران هستهای ایران توسط ترومن تا قتل همسر یک آمریکایی و حمله یک سرباز مست به مردم در قم مرد آمریکایی که در جریان مشروطه شهید شد، کیست؟
دولت ایران نخست در سال ۱۸۵۶ میرزا ابوالحسن شیرازی و سپس در اکتبر ۱۸۸۸ میلادی حاج حسینقلی خان صدرالسلطنه، را به عنوان نماینده رسمی به آمریکا فرستاد. وی به نام حاجی واشینگتن در تاریخ ایران ماندگار شدهاست.
به گزارش خبر فوری، به مناسبت ۱۳ آبان و ماجرای تسخیر لانه جاسوسی آمریکا توسط دانشجویان در سال ۱۳۵۸ مروری مختصر داریم بر روابط ایران و آمریکا در طول تاریخ و میخواهیم به این مطلب بپردازیم که چگونه شرایط دو کشور به این سمت و سو رفت؟
اولین ارتباط رسمی
هرچند شواهدی وجود دارد که نشان میدهد ایران قبل از دوره قاجار هم آمریکا را میشناخته، اما اولین ارتباط رسمی ایران و آمریکا در سال ۱۸۵۰ رخ داد.
در آن سال امیر کبیر به حاجی میرزا احمد خان مصلحتگذار ایران دراستانبول دستور داد با جرج مارشال وزیر مختار ایالات متحده آمریکا درعثمانی درباره انعقاد قراردادی بین دو دولت وارد مذاکره شود. این مذاکرات در ۱۹ اکتبر منجر به انعقاد عهدنامه مودت و کشتیرانی گردید.
اولین سفیرها چه کسانی هستند؟
با اینکه پس از شهادت امیرکبیر روابط ایران و آمریکا به علت نفوذ انگلیس کمتر شد اما در ژوئن ۱۸۸۳ (۱۳۰۰ هجری قمری) آمریکا اقدام به تأسیس کنسولگری در ایران کرد و دیپلمات ارشدی به نام ساموئل گرین بنجامین به تهران فرستاد. دولت ایران هم نخست در سال ۱۸۵۶ میرزا ابوالحسنشیرازی و سپس در اکتبر۱۸۸۸ میلادی حاج حسینقلی خان صدرالسلطنه، را به عنوان نماینده رسمی به آمریکا فرستاد. وی به نام حاجی واشینگتن در تاریخ ایران ماندگار شدهاست.
ارتباط ایران و آمریکا در دوره قاجار⏬
در طول سلطنت قاجار ارتباط ایران و آمریکا در سطح محدود خود باقی ماند. به جز سفر ایلچیها و برخی نمایندگان سیاسی ارتباط عمیق و جدی بین دولتها شکل نمیگیرد. با این حال، آمریکاییها کمکم ورود محدودی در زمینه فرهنگی در ایران پیدا میکنند. آنها در سال ۱۲۵۷ و در ارومیه اقدام به تأسیس یک مؤسسه آموزش علوم پزشکی نمودند. این مؤسسه که توسط دکتر جوزف کاکرن آمریکایی تأسیس گشت، بین سالهای ۱۲۵۷ و ۱۲۸۸ مجموعاً ۲۶۶ فارغالتحصیل تحویل داد.
این ارتباط فرهنگی اما نهایتا منجر به دلخوری شد. قتل همسر یکی از آمریکاییهای مقیم ایران به نام جی. رایت در ۲۳ مارس ۱۸۹۰ باعث شد آمریکاییها از دولت ایران خشمگین شوند. با اینکه مجرم محکوم به حبس ابد شد، اما ویلیام وارتون (کفیل وزارت خارجه آمریکا) نوشت: «عدالت ایران نمیتواند تنبیه مناسب قاتل را تضمین کند.»
از سکوت دولت آمریکا تا شهادت یک آمریکایی در مشروطه
در دوران مشروطه اگرچه دولت آمریکا حمایت صریحی از هیچ یک از طرفین درگیری نکرد اما برخی شهروندان آمریکایی در کنار مشروطه خواهان ایستادند. در تبریز بود که یک آمریکایی به نام هوارد باسکرویل در دفاع از مردم شهر جان خود را از دست داد و «شهید» لقب گرفت.
از سوی دیگر، در همین زمان نخستین ایرانی رسماً تابعیت ایالات متحده آمریکا را پذیرفت. نام او میرزا محمد علی حاج سیاح بود که بعدها در انقلاب مشروطیت نیز شرکت داشت.
ماجرای مورگان شوستر و اخراجش⏬
در سال ۱۹۱۰ و در جریان تشدید رقابتهای استعماری میان روسیه و بریتانیا، دولت وقت ایران، مورگان شوستر و ۴۴ مستشار آمریکایی را برای دارایی و خزانه داری کشور استخدام کرد. وی در ۱۰ مه ۱۹۱۱ وارد تهران شد و اصلاحات گسترده مالی را به مرحله اجرا گذاشت. نخستین اقدام شوستر گذراندن قانونی برای تمرکز درآمد گمرکات بود. بر اساس این اصلاحات، عواید گمرکات ایران ابتدا به خزانه دولت ریخته میشد و سپس سهم روسیه و بریتانیا از عواید گمرکات شمال و جنوب پرداخت میشد، درحالیکه پیش از آن عکس این رویه بود. با وجود اقدامات شوستر به علت فشار سایر دولتها، او نهایتا از ایران اخراج شد.
ورود آمریکا به رقابت نفتی در ایران⏬
تا شهریور ۱۳۲۰ و اشغال خاک ایران توسط نیروهای متفقین مناسبات ایران وآمریکا در حد روابط فرهنگی و اقتصادی باقی ماند. در این دوران آمریکاییها وارد رقابت نفتی با انگلیس و روسیه شدند. آمریکاییها که از مدتها قبل به تسلط بر منابع نفتی ایران علاقهمند شده بودند در زمان نخست وزیری قوام السلطنه مذاکره با تهران را برای عقد قراردادی آغاز کردند. در آبان سال ۱۳۰۰ (۱۹۲۱) شرکت استاندارد اویل آمریکا با دولت ایران قرارداد بست که به موجب آن امتیاز بهرهبرداری از معادن نفت ۵ استان مرکزی ایران به مدت ۵۰ سال به این شرکت واگذار میشد. اما اعتراض شدید روسیه و بریتانیا موجب انصراف تهران از معامله با آمریکاییها شد.
روابط در دوران رضاشاه
نفوذ اقتصادی و فرهنگی آمریکاییها در دوران رضا شاه به اندازه انگلیس و المان نبود اما نسبتا توجهات را به خود جلب میکرد. در سال ۱۳۱۱کالج آمریکایی تهران (دبیرستان البرز) توسط دانشگاه ایالتی نیویورک رسماً پروانه تأیید گرفت. همچنین برخی آمریکاییها در این دوره قراردادهای تجاری را با دولت ایران بستند.
در زمان سلطنت رضاشاه، یک حادثه کوچک رانندگی توسط وزیر مختار ایران در واشنگتن به قطع روابط دیپلماتیک میان دو کشور منجر شد. گویا غفار جلال علا (جلال السلطنه) در سال ۱۳۱۴ به دلیل عدم رعایت قوانین رانندگی درآمریکا بازداشت شد، اما پس از پی بردن آمریکاییها به هویت نامبرده وزیر مختار ایران بلافاصله آزاد گردید. رضاشاه که منتظر عذرخواهی آمریکاییها بود پس از اجابت نشدن این خواسته دستور احضار وزیر مختار و تعطیلی سفارت ایران را صادر کرد، لیکن دولت آمریکا از تعطیلی سفارت خود در تهران خودداری کرد.
محمدرضاشاه و ماجرای اولتیماتوم به شوروی
ارتباط آمریکا و ایران پس از جنگ دوم جهانی و اشغال کشور شکل نویی به خود گرفت. روزولت(رییس جمهور وقت آمریکا) ضمن تایید سلطنت محمد رضا پهلوی یکی از اولین افرادی بود که با اقدامات خود باعث جلب توجه و حمایت شاه شد.
این ارتباط در دوره ترومن بیشتر شد. پایان جنگ جهانی دوم ضرورت خروج نیروهای متفقین از ایران را مطرح کرد. استالین به بهانههایی از خروج ارتش سرخ از شمال ایران خودداری کرد. مذاکرات احمد قوام (قوام السلطنه) در مسکو بینتیجه ماند و ایران مجبور شد به شورای امنیت سازمان ملل متحد شکایت کند. در واکنش به این اقدام اتحاد شوروی نه تنها به خروج نیروهایش از ایران اقدام نکرد بلکه درآذربایجان حکومت دستنشانده خود را به وجود آورد. هری ترومن رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا در ۱ فروردین ۱۳۲۵ (۱۹۴۶۶) اولتیماتوم داد در صورت خودداری شوروی از خروج نیروهایش از ایران ایالات متحده آمریکا نیز اقدام به بازگرداندن نیروهایش خواهد کرد. نگرانی استالین از برخورد نظامی با آمریکا که در آن زمان تنها کشور دارنده بمب اتمی بود سرانجام شوروی را به خروج از ایران وادار کرد.
نفوذ آمریکا بیشتر میشود؛ ماجرای سرباز مست آمریکایی در قم⏬
با این اقدام، نفوذ آمریکا در ایران بیشتر و بیشتر شد. از طرفی شاه جوان برای استحکام حکومتش به آمریکا احتیاج داشت، از طرف دیگر، آمریکا برای جلوگیری از نفوذ کمونیسم شوروی باید ایران را به سمت خود جلب میکرد.
نفوذ سیاسی و اقتصادی روزافزون آمریکاییها کم کم باعث ناراحتی مردم میشد. در ۷ آذر ۱۳۲۲ شمسی یک سرباز آمریکایی در قم در حالت مستی با سلاح به یک مغازهدار حمله کرد. در پی این اقدام مردم خشمگین شدند و وزارت خارجه ایران هم اعتراضیهای را تسلیم سفارت آمریکا در تهران کرد.
ماجرای حمله هستهای به ایران و عربستان
هر چند روابط اقتصادی ایران و آمریکا در دوره ترومن افزایش مییابد اما نباید فراموش کرد ایران برای او جز یک مهره شطرنج در مقابل شوروی نبود. بر اساس اسنادی که به صورت تصادفی توسط کتابخانه ریاست جمهوری هری ترومن در سال ۱۹۹۶۶ افشا شد دولتهای آمریکا و بریتانیا طرحی موسوم به Daniel policy آماده کرده بودند که در صورت احتمال دستیابی شوروی به منابع نفتی خاورمیانه آمریکا و بریتانیا ایران و عربستان را بمباران هستهای کنند. افشای این اسناد نشان میدهد که نگاه آمریکا نسبت به ایران در آن دوره چگونه بوده است.
کودتای ۲۸ مرداد؛ ارتباط ایران و آمریکا وارد مرحله جدیدی میشود
ارتباط ایران و آمریکا با کودتای ۲۸ مرداد وارد مرحله کاملا جدیدی میشود. کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ اولین تجربه سیا در سرنگونی یک دولت خارجی بهشمار میآید. این عملیات با هدایت کرمیت روزولت مأمور مخفی سیا به نام عملیات آژاکس به مرحله اجرا گذاشته شد. روزولت در کتاب خود که در دهه ۱۹۷۰ به چاپ رساند نوشت که محمد رضا شاه پس از بازگشت از تبعید در کاخ مرمر به وی گفت که سلطنتش را بعد از خدا به آمریکا و شخص روزولت مدیون است.
بعد از کودتا نفوذ و تسلط آمریکا در ایران بیش از پیش شد. آمریکا در دهه ۱۹۵۰ میلادی با تشکیل کنسرسیوم نفت با انگلستان شریک شد. واشنگتن پرداخت وام ۴۵ میلیون دلاری به ایران را تصویب کرد و ریچارد نیکسون معاون رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا از تهران دیدار کرد. در همین دوران شرکتهای آمریکایی عملا تسلط چاههای نفتی ایران و معادن مختلف را به دست آوردند.
در سال ۱۳۳۶ قرارداد مودت ایران و آمریکا به تصویب مجلس شورای ملی میرسد و آمریکا عملا مهمترین دولت خارجی حاضر در ایران میگردد.
انقلاب اسلامی و قطع روابط با آمریکا
بعد از انقلاب اسلامی اما روابط ایران و آمریکا به کلی تغییر میکند. بعد از تسخیر لانه جاسوسی توسط دانشجویان پیرو خط امام، روابط دیپلماتیک دو کشور کاملا قطع میشود. پس از ناامیدی آمریکا از آزادی گروگانهای سفارت آمریکا از طریق ارتباط با دولت ایران، جیمی کارتر رئیسجمهور ایالات متحده در پیامی قطع روابط با ایران را اعلام میکند که این پیام با استقبال ایران مواجه میشود.
تمام روابط مستقیم و غیر مستقیم ایران و آمریکا بعد از انقلاب
بعد از انقلاب اسلامی، آمریکا اقدامات فراوانی علیه ایران انجام داد. از حمایت از عراق در جنگ تحمیلی گرفته تا انهدام هواپیمای مسافربری پرواز شماره ۶۵۵ ایران ایر بر فراز آسمان خلیج فارس توسط ناو جنگی وینسنس.
با این حال نباید فراموش کرد که در همین سالها تلاشهایی برای برقراری روابط نیز انجام شد. تلاشهایی که اکثرا با شکست مواجه شدند.
در زیر به چند مورد از مهمترین این اقدامات اشاره میکنیم:
اولین ارتباط مربوط به ماجرای مک فارلین یا ایران–کُنترا است. مک فارلین یک رسوایی سیاسی است که در ایالات متحده آمریکا از ۲۰ اوت ۱۹۸۵ تا ۴ مارس ۱۹۸۷ (۲۹ مرداد ۱۳۶۴۴ – ۱۳ اسفند ۱۳۶۵) به مدت یک سال و نیم، در دور دوم ریاست جمهوری رونالد ریگان رخ داد. مقامات دولت آمریکا بهطور مخفیانه، با فروش تسلیحات به ایران، که در محاصره تسلیحاتی بود، کمکرسانی کردند. آنان امیدوار بودند که بدین وسیله آزادی گروگانهای آمریکایی را تضمین کرده و شورشیان کنترا در نیکاراگوئه را تأمین مالی کنند. لازم به ذکر است که تأمین بودجه کنتراها از سوی دولت آمریکا، از جانب کنگره ممنوع اعلام شده بود⏬
مورد دیگر مربوط به آزادی گروگانهای آمریکایی در لبنان با وساطت چایران است. این مورد یکی دیگر از وجوه ارتباطی غیرمستقیم ایران و آمریکا را نشان میدهد. بوش پدر(رئیس جمهور وقت آمریکا) در آن دوران به صورت غیر مستقیم از ایران کمک خواست. او در یک سخنرانی گفت: “هر حسن نیتی با حسن نیت پاسخ داده خواهد شد. نیکی میتواند تا ابد ادامه پیدا کند.” معنای سخنرانی این بود که اگر ایران به آزادی گروگانهای آمریکایی در لبنان کمک کند به خوبی پاسخ خواهد یافت.
با این حال طبق گفته برنت اسکوکرافت، مشاور امنیت ملی، زمانی که ایران در پایان سال ۱۹۹۱ آزادی گروگانها را تسهیل کرد، دولت بوش «هیچ کاری نکرد».
در تاریخ ۷ خرداد ۱۳۸۷ هم فرستادگان ایران و آمریکا در بغداد بر سر برقراری صلح در عراق شروع به مذاکره کردند که به دلیل اختلاف نظرهای شدید دوطرف، این مذاکرات ناکام باقیماند.
روابط نسبتا جدی ایران و آمریکا پس از اوج گرفتن برنامه هستهای ایران آغاز شد. این مذاکرات در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد شروع شد اما اوج شکلگیری مذاکرات دو جانبه ایران و آمریکا، پس از روی کار آمدن دولت یازدهم به ریاست حسن روحانی، بر سر پرونده هستهای ایران آغاز گردید. مذاکراتی که به صورت مستمر نزدیک دو سال به طول انجامید و در نهایت به انعقاد برجام انجامید.
در طول چند سال مذاکره هسته ایران با گروه ۵+۱ (که آمریکا هم جزئشان بود) اتفاقات جالبی افتاد که بعد از انقلاب بیسابقه بود.
به طور مثال، در یکی از روزهای برگزاری هفتادمین دوره مجمع عمومی سازمان ملل متحد، محمدجواد ظریف در حال خروج از سالن، بهطور اتفاقی با باراک اوباما و جان کری (رئیس جمهور و وزیر امور خارجه وقت امریکا) ملاقات کوتاهی داشت و دو طرف، ضمن سلام و احوالپرسی، با یکدیگر دست دادند. این بالاترین سطح برخورد دیپلماتیک دو مقام برجسته دو کشور بود و بازتاب وسیعی در رسانهها داشت.
در نمونه دیگر، در ۱۱ آذر ۱۳۹۴ و در حالی که اجلاس جهانی تغییرات آب و هوایی در پاریس، به پایان رسیده بود، تصویری در شبکههای مجازی و سایتهای خبری منتشر شد که در آن معصومه ابتکار، معاون رئیسجمهور و رئیس سازمان محیط زیست ایران که به عنوان نماینده ایران در این اجلاس حضور داشت و باراک اوباما در فاصله کمی از هم ایستاده بودند(معصومه ابتکار یکی از دانشجویانی بود که در سال ۵۸ سفارت امریکا را تسخیر کردند). این اولین عکس مشترک رئیسجمهور آمریکا با یک مقام دولتی عالیرتبه ایرانی بود که تا آن زمان گرفته شده بود و انتشار آن بازتاب وسیعی در رسانههای داخل و خارج هر دو کشور داشت.
این اولین عکس مشترک رئیسجمهور آمریکا با یک مقام دولتی عالیرتبه ایرانی بود که تا آن زمان گرفته شده بود و انتشار آن بازتاب وسیعی در رسانههای داخل و خارج هر دو کشور داشت.⏬
